باقی مانده سمی چیست؟ | آشنایی با شیوه تولید محصولات کشاورزی سالم
Sunday، ۲۳ Ordibehesht ۱۴۰۳
استفاده مکرر از آفت‌کش‌های شیمیایی برای نابودی آفات، با خطرات و پیامدهای منفی متعددی همراه است. باقی مانده آفتکشها در محصولات کشاورزی و باغی، مردم جوامع را در سراسر جهان به‌طور جدی تهدید می‌کند. البته سایر موادی مانند هورمون‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها نیز می‌توانند منجر به باقی مانده سمی در محصولات کشاورزی و باغی شود. باقی مانده سمی در برخی از سموم شیمیایی، تا سال‌ها در خاک و آب‌های زیرزمینی باقی می‌مانند و باعث مسمومیت انسان‌ها و حیوانات می‌شوند.
از آن‌سو، ۵ تا ۲۰ درصد از محصولات کشاورزی در سطح جهان به‌طور سالانه توسط آفات نابود می‌شوند و کشاورزان برای حفظ محصولات خود، مجبور به استفاده از آفت‌کش و تن دادن به باقی مانده سمی هستند. در چنین شرایطی، استفاده از آفت‌کش‌های ارگانیک می‌تواند کاربردی باشد. اگر بدانیم باقی مانده سمی چیست، راحت‌تر می‌توانیم با پیامدهای ناگوار آن مقابله کنیم. در این مطلب از مجله طوبی، با باقی مانده سمی، عوارض آن و شیوه اندازه‌گیری و همچنین، راه‌کارهای جلوگیری از آن آشنا می‌شویم.
باقی مانده سمی چیست؟
به هر آنچه که از محصولات شیمیایی یا فلزات سنگین از جمله انواع آلیاژها، آرسنیک یا کادمیوم در محصولات کشاورزی باقی می‌ماند، باقی مانده سمی گفته می‌شود. باقی مانده سمی، می‌تواند بخشی از آفت‌کش شیمیایی یا مشتقات آن باشد. تمام مواد شیمیایی یا فلزات سنگینی، باقی مانده سمی را از خود به جا می‌گذارند و با گذر زمان، باقی مانده سمی از محصولات کشاورزی حذف می‌شود. بازه زمانی مورد نیاز برای حذف باقی مانده سمی، به آفت کش شیمیایی و نوع محصول کشاورزی یا باغی بستگی دارد.
باقی مانده سمی، اگر از استانداردهای «حداکثر حد باقی‌مانده» (maximum residue limit | MRL) بیشتر باشد، با خطراتی برای انسان‌ها همراه است. حداکثر حد باقی مانده، میزان باقی مانده سمی موجود در محصولات کشاورزی و باغی است که آسیبی برای انسان‌ها ایجاد نمی‌کند. استاندارد MRL، یک استاندارد قانونی و جهانی برای حفظ سلامت مردم است و تولید محصولات کشاورزی و باغی که باقی مانده سمی آن‌ها بیش از استاندارد MRL باشد، در سطح جهان با پیگیری قضایی و مجازات‌های قانونی همراه است.
البته توجه کنیم که تمام باقی مانده های سمی خطرناک نیستند، محصولاتی که میزان باقی مانده سمی آن‌ها در حد مجاز MRL است، به‌عنوان محصولات کشاورزی و باغی سالم در نظر گرفته می‌شوند و مصرف آن‌ها آسیبی در پی ندارد.
عوامل تأثیرگذار بر شدت باقی مانده سمی چیست؟
عوامل متعددی مثل میزان دفعات و حجم استفاده از آفت‌کش شیمیایی بر روی باقی مانده سمی نهایی تأثیرگذار است. در ادامه، تمام این موارد را بیان می‌کنیم.
- تعداد دفعات استفاده از آفت‌کُش شیمیایی
- حجم استفاده از آفت‌کش شیمیایی
- فرمولاسیون و ویژگی‌های ماده فعال در آفت‌کش شیمیایی
- مواد مکملی همراه با آفت‌کش شیمیایی
- ابزار و وسایل مورد استفاده
- وضعیت اقلیمی و آب و هوایی در حین استفاده از آفت‌کش‌های شیمیایی و بعد از آن
- خصوصیات محصولات کشاورزی و مرحله رشدی آن‌ها در هنگام سمپاشی
- میزان آفت‌کش شیمیایی موجود در زمین، خاک و آب‌های زیرزمینی
اگر بدانیم عوامل تأثیرگذار بر شدت باقی مانده سمی چیست، قادر خواهیم بود تا شرایط ایجاد آن را به حداقل برسانیم.
شیوه اندازه‌گیری باقی مانده سمی چیست؟
محققان برای اندازه‌گیری میزان باقی مانده سمی، از واحدی به‌نام «بخش در میلیون» (Parts Per Million | PPM) استفاده می‌کنند. مقیاس بخش در میلیون، شیوه دقیقی برای اندازه‌گیری میزان باقی مانده سمی در محصولات است. برای مثال، ۷ قطره آب در وان ۶۰ گالونی، ۱ PPM محسوب می‌شود. بر اساس معیار سازمان جهانی بهداشت، حداکثر باقی مانده سمی مجاز در محصولات کشاورزی، باغی و گلخانه‌ای، ۳۰PPM است.
همچنین، واحد‌های کوچک‌تری مانند «واحد در بیلیون» (Parts per billion | ppb) و «واحد در تریلیون» (Parts Per Trillion | ppt) نیز وجود دارد که برای اندازه‌گیری‌های دقیق‌تر و باکیفیت بهتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ادامه، این سه مقیاس را با هم مقایسه می‌کنیم.
- ۱ppm: ۰.۰۰۰۰۰۱
- ۱ppb: ۰.۰۰۰۰۰۰۰۰۱
- ۱ppt: ۰.۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰۰۱
با وجود این‌که تمام تولیدکننده‌های آفتکشها در تلاش هستند تا آفت‌کش‌هایی با باقی‌مانده سمی صفر تولید کنند، اما با تکنولوژی فعلی این کار امکان‌پذیر نیست. در نتیجه، تمام آفتکشها حتی آفت‌کش‌های ارگانیک نیز با معیارهای دقیق‌تر، تا میزانی باقی مانده سمی را از خود بر جا می‌گذارند. تا این‌جای مطلب از مجله طوبی، به‌طور کامل یاد گرفتیم که شیوه اندازه‌گیری باقی مانده سمی چیست.
باقی مانده سمی چگونه می‌تواند آسیب‌زا باشد؟
بی‌توجهی به برچسب دستورالعمل یا دوره کارنس می‌تواند منجر به استفاده نامتناسب آفت‌کش در دُزهای بالا شود. در ادامه، تمام اشتباهاتی که می‌تواند منجر به ایجاد باقی مانده سمی شود را بیان می‌کنیم.
- بی‌توجهی به برچسب موجود بر آفت‌کش: هنگامی که به شیوه استفاده از آفت‌کش که بر روی برچسب محصول وجود دارد، توجهی نشود.
- بی‌توجهی به دوره کارنس: بعد از به‌کار بردن آفت‌کش‌های شیمیایی، نیاز به گذر زمان داریم تا بتوانیم محصولات کشاورزی یا باغی را برداشت کنیم. این بازه زمانی دوره کارنس نام دارد که سطح آفتکشها در محصولات بسیار بالا است. اگر به این دوره زمانی توجه نداشته باشیم، حجم زیادی از آفت‌کش شیمیایی در افراد باقی می‌ماند.
- استفاده از آفت‌کش‌های غیرقانونی: استفاده از انواع آفت‌کش‌هایی که میزان مسمومیت بالایی ایجاد می‌کنند یا باقی مانده سمی آن‌ها بیش از اندازه در محصولات باقی می‌ماند، می‌تواند با خطرات زیادی همراه باشد.
- آلودگی متقابل: هنگامی که محصولات سالم و ارگانیک، با محصولات به‌همراه باقی مانده سمی در یک محل نگهداری یا ذخیره شوند، مسمومیت محصولات به یکدگیر منتقل می‌شود. در نتیجه، محصولات کشاورزی یا باغی سالم آلوده می‌شوند.
حال که می‌دانیم خطرات باقی مانده سمی چیست، به محصولات کشاورزی که خریداری می‌کنیم و شیوه انتقال آن‌ها از زمین کشاورزی و به مناطق مسکونی توجه بیشتری خواهیم داشت.
عوارض باقی مانده سمی چیست؟
باقی مانده سمی موجود در برخی آفتکشها از رشد سیستم عصبی درکودکان جلوگیری می‌کند. با توجه به شباهات‌های بیوشیمیایی موجود در مغز بسیاری از موجودات زنده، بسیاری از مواد شیمیایی که سیستم عصبی آفات را هدف قرار می‌دهد، می‌تواند برای انسان‌ها نیز آسیب‌زا باشند.
مغز کودکان، به‌صورت ویژه نسبت به مداخلات بیوشیمیایی آسیب‌پذیر است. به این صورت که باقی مانده سمی موجود در آفات شیمیایی می‌تواند منجر به رشد نامتناسب سیستم عصبی و مغزی کودکان شود. همچنین، کودکان غذای بیشتری نسبت به وزن بدن خود مصرف می‌کنند و سر خونی-مغزی بیشتری نسبت به بزرگسالان دارند، تمام این موارد، نشان‌دهنده آسیب‌پذیری بیشتر کودکان نسبت به بزرگسالان است.
راهکار جلوگیری از باقی مانده سمی چیست؟
شیوه‌هایی از جمله استفاده از آفت‌کش‌های ارگانیک یا توجه به شیوه استفاده به تولید محصولات سالم کمک می‌کند. در ادامه، هر کدام از آن‌ها را توضیح می‌دهیم.
- استفاده از آفت‌کش‌های ارگانیک: استفاده از آفت‌کش‌های ارگانیک بدون باقی مانده سمی
- توجه به شیوه استفاده: مطالعه دستورالعمل استفاده پیش از به‌کار بردن آفت‌کش
- تحقیق و مطالعه: تحقیق در مورد آفت‌کش‌های با باقی مانده سمی کمتر و استفاده از آن‌ها
- نوشتن تجربیات: ثبت کردن سابقه استفاده از آفت‌کش‌هایی که انتخاب کرده‌ایم
- محلول‌پاشی اصولی: اطمینان از اسپری اصولی آفت‌کش بر روی محصولات
- رجوع به سازمان جهانی بهداشت: بررسی سایت «سازمانی جهانی بهداشت» (WHO) و انتخاب آفت‌کش‌های مورد تأیید
- کمک از همکاران: پرس‌وجو از سایر کشاورزان یا باغ‌دارانی که از آفت‌کش استفاده کرده‌اند
- ضدعفونی تجهیزات: ضدعفونی کردن تجهیزات مورد نیاز برای ذخیره‌سازی، جابجایی و دانه‌تراشی غلات پیش از شروع فرایند برداشت
حال که می‌دانیم شیوه استفاده از آفتکشها برای کاهش باقی مانده سمی چیست، می‌توانیم محصولاتی سالم‌تر و با امکان صادرات تولید کنیم.
منابع تولیدکننده باقی مانده سمی چیست؟
منابعی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای ضد کرم باعث تولید باقی مانده سمی می‌شوند. در ادامه، این منابع را نام می‌بریم.
- آنتی‌بیوتیک‌ها: آنتی‌بایوتیک‌هایی که برای کنترل باکتری‌های بیماری‌زا به حیوانات داده می‌شود.
- داروهای ضد کرم: داروهای ضد کرمی که برای کنترل انگل‌های داخل بدن به حیوانات داده می‌شود.
- قارچ‌کُش‌ها: قارچ‌کُش‌هایی که برای کنترل بیماری‌های قارچی در گیاهان و محصولات گیاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- حشره‌کُش‌ها: حشره‌کش‌هایی که برای کنترل آفات حشره‌ای در محصولات باغی و کشاورزی یا محصولات ذخیره شده در انبارها مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- علف‌کُش‌ها: علف‌کش‌هایی که برای کنترل علف‌های هرز در محصولات کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- کنترل‌کننده‌های رشد گیاه: موادی که برای کنترل و تعدیل رشد گیاهان استفاده می‌شود.
- مواد تخدینی: مواد ضدعفونی‌کننده تخدینی که برای استریل کردن خاک، دانه‌ها، سوله‌های نگهداری و کندوهای زنبور مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اگر بدانیم شیوه‌های ایجاد باقی مانده سمی چیست، راحت‌تر می‌توانیم باقی مانده سمی موجود در محصولات و عوارض آن را کنترل کنیم.
بهترین روش حذف باقی مانده سمی چیست؟
بهترین شیوه برای تولید محصولات سالم و صادراتی، استفاده از آفت‌کش‌های ارگانیک است. این آفتکشها، باقی مانده سمی و دوره کارنس ندارند. همچنین، به‌صورت متمرکز آفات هدف را نابود می‌کنند و به حشرات مفید و محافظ محصولات مانند بالتوری‌ها یا کفش‌دوزک‌ها آسیبی نمی‌رسانند. همچنین، با توجه به آسیب چند جانبه به آفات، مقاومتی در بدن حشرات ایجاد نمی‌کند و نیازی به مصرف بیشتر در دفعات مکرر نمی‌شود. البته استفاده از آفت‌کش‌های ارگانیک، نیاز به رعایت نکات مشخصی دارد، اما با کمی دقت بیشتر، می‌توانیم محصولات ارگانیک و سالم تولید کنیم و همچنین، در کنار تضمین سلامت هم‌وطنان، در صورت صادرات، به درآمد دلاری برسیم.
تفاوت آفت‌کش‌های ارگانیک و شیمیایی در باقی مانده سمی چیست؟
آفت‌کش‌های ارگانیک، به‌سرعت در خاک و در معرض نور آفتاب تجزیه می‌شوند و باقی مانده سمی بسیار کمی از خود بر جای می‌گذارند. همچنین، هیچ دوره کارنسی ندارند و با توجه به ریشه زیستی و ارگانیک، در بیشتر موارد، آسیبی به محیط زیست و سایر حیوانات و حشرات نمی‌زنند. استفاده از انواع آفت‌کش‌های ارگانیک نیاز به پیروی از دستورالعمل دقیق‌تری دارد و با چند مرتبه استفاده تأثیر خود را بر جای می‌گذارد. اما در نتیجه استفاده از آفت‌کش‌های ارگانیک، محصولاتی سالم و صادراتی را تولید می‌کنیم. برای مثال، اگر با پسیل پسته مواجه باشیم و قصد استفاده از آفت‌کش ارگانیک آرتمیزیا اکو را داشته باشیم، نیاز است تا این آفت‌کش را با مکمل کاورینو M ترکیب کنیم تا تأثیرگذاری بالاتری داشته باشد. با وجود این‌که آفت‌کش آرتمیزیا اکو تأثیرگذاری بسیار خوبی بر روی پسیل پسته دارد، اما ترکیب این دو و ایجاد محلول مناسب، نیاز به انرژی و دقت دارد. در حالی‌که بسیاری از کشاورزان و باغ‌داران، تمایل به استفاده از آفت‌کش‌های همه‌کاره، سریع و بی‌دردسر دارند.
آفت‌کش‌های شیمیایی به‌راحتی تجزیه نمی‌شوند و با ایجاد مقاومت در بدن آفات، به‌مرور در بدن حشرات مقاومت ایجاد می‌شود و نیاز به حجم بیشتری دارند تا تأثیر قبلی را بر جای بگذارند. در نتیجه، باقی مانده سمی و دوره کارنس قابل توجهی دارند و می‌توانند برای مردم، کشاورز یا باغ‌دار و محیط زیست بسیار خطرناک باشند. اما با توجه به ارزان بودن، شیوه استفاده آسان، تأثیرگذاری در لحظه و دردسر کم، مورد استفاده قرار می‌گیرند.
میزان سمی بودن با آفت‌کش‌های شیمیایی چگونه ارزیابی می‌شود؟
در بیشتر موارد، ارتباط مداوم با این سموم منجر به تغییرات زیست‌شیمایی می‌شوند و در نهایت، جلوی فعالیت هنجار سلول را می‌گیرند.
به‌طور کلی، میزان مسمومیت‌زایی آفت‌کش‌های شیمیایی به دو دسته تقسیم می‌شوند که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
- مسمومیت‌زایی حاد: ظرفیت مواد در ایجاد تأثیرات آسیب‌زا که در پی مواجهه با ماده، به‌صورت آنی نشان داده می‌شود.
- مسمومیت‌زایی مزمن: ظرفیت مواد در ایجاد تأثیرات آسیب‌زا در پی مواجهه مستمر با ماده که به‌مرور، عوارض خود را بر روی بدن نشان می‌دهد.
میزان سمی بودن این ترکیبات به دُز استفاده از آن‌ها بستگی دارد. سموم شیمیایی خطرناک‌تر، با دُزهایی پایین نیز می‌توانند بسیار آسیب‌زا باشند، در حالی‌که آفت‌کش‌های شیمیایی با ظرفیت مسمویت‌زایی کمتر، در دزهای بالاتری می‌توانند آسیب‌زا باشند و علائم مسمومیت را ایجاد کنند.
البته، بسیاری از مواد رایجی که در طول روز استفاده می‌کنیم مانند قهوه یا نمک نیز در دزهای بسیار بالا می‌توانند مسمومیت‌زا باشند. در نتیجه، احتمال مسموم شدن افراد به میزان دز استفاده از مواد بستگی دارد.
شیوه‌های مواجهه کشاورز با آفت‌کش‌های شیمیایی چیست؟
برای این‌که آفت‌کش‌های شیمیایی آسیب‌زا شوند، ابتدا باید به‌شکلی با بدن کشاورز یا باغ‌دار مواجه شوند. سه مسیر نفوذ باقی مانده سمی شامل خوردن با دهان، تماس با پوست و چشم یا استشمام با بینی می‌شود. در ادامه، هر کدام را توضیح می‌دهیم.
- خوردن با دهان: در بسیاری از مواقع، خوردن آفت‌کش شیمیایی ناشی از بی‌دقتی یا بی‌احتیاطی است. وصل کردن لانس یا نازل با دهان یا سیگار کشیدن و غذا خوردن بدون شستن دست‌ها، منجر به ورود سموم به دهان می‌شود. پاشیدن محلول آفت‌کش در حین مخلوط کردن و خوردن میوه‌های باغ در دوره کارنس و بعد محلول‌پاشی نیز از سایر شیوه‌ها است.
- تماس با پوست یا چشم: ۹۰ درصد از مسمومیت‌های کشاورزان در پی استفاده از آفت‌کش‌های شیمیایی، به‌صورت پوستی است. این اتفاق در هنگام ترکیب، استفاده یا مدیریت آفتکشها به‌وجود می‌آید. عدم داشتن پوشش مناسب از جمله دست‌کش یا لباس پوشیده اصلی‌ترین دلیل مسمومیت پوستی است.
- استنشاق با بینی: بخارات، گرد و غبار یا ذرات اسپری شده شیوه‌های رایج برای مسمومیت‌های استنشاقی است.همچنین، مصرف سیگار در کنار آفت‌کش‌های شیمیایی نیز یکی دیگر از شیوه‌های مسمومیت است. آفت‌کش‌های شیمیایی سمی‌تر به‌ویژه در دمای بالا می‌توانند خطر مسمومیت‌های استنشاقی را افزایش دهند و این دست مسمومیت‌ها، بسیار خطرناک هستند.
دوره کارنس چیست؟
بعد استفاده از آفت‌کش‌های شیمیایی، تا چند روز این آفتکشها بر روی محصولات قرار دارند. به این دوره چند روزه که پس از محلول‌پاشی آغاز می‌شود، دوره کارنس محصولات گفته می‌شود. توجه داشته باشیم که آفت‌کش‌های ارگانیک مانند کنه‌کُش ارگانیک ماریا پرو، هیچ‌گونه دوره کارنس ثبت‌شده‌ای ندارند.
منابع
حال که در این مطلب از مجله طوبی یاد گرفتیم که باقی مانده سمی در آفت‌کش‌های شمیایی چیست و چه تأثیری بر روی انسان و محیط زیست دارد، منابعی که برای استخراج اطلاعات مورد نیاز استفاده کرده‌ایم را می‌توانید در ادامه مشاهده کنید.